ILT: dringend beroep op provincies voor veiligstellen beschikbaarheid drinkwater

Sinds 16 oktober 2023 is Mattheus Wassenaar inspecteurgeneraal van de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), de toezichthouder voor de drinkwaterbedrijven. Hoe kijkt de inspectie naar de drinkwatersector en wat zijn de aandachtspunten voor de komende jaren?

Met 1.600 medewerkers werkt de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT) dagelijks aan veiligheid, vertrouwen en duurzaamheid in transport, infrastructuur, milieu en wonen. Het aandachtsgebied van de ILT omvat zo’n 160 onderwerpen, waaronder geluidsoverlast in de luchtvaart, vaartijden in de binnenvaart, taxivergunningen, woningcorporaties, vervoer van gevaarlijke stoffen, afval, genetisch gemodificeerde organismen, energielabels van woningen en drinkwater.

Inspecteur-generaal Mattheus Wassenaar: ‘Veel van de onderwerpen waar de ILT toezicht op houdt, raken de inwoners van ons land elke dag. Goede vergunningverlening, stevig toezicht en effectieve handhaving zijn cruciaal om de veiligheid en kwaliteit van de leefomgeving te waarborgen. Dit geldt zeker ook voor de drinkwatersector. De wettelijk vastgelegde rapportages – een jaarlijkse kwaliteitsrapportage en een driejaarlijkse prestatievergelijking – en gesprekken met bestuurders en interne toezichthouders van de drinkwaterbedrijven geven ons een helder beeld van de sector. Gelukkig hebben de meeste drinkwaterbedrijven hun reguliere bedrijfsvoering op orde, daar maken we ons in het algemeen geen zorgen over. We hoeven de sector niet continu ‘in de nek te hijgen’ en kunnen vanaf een zekere afstand meer reflectief toezicht uitvoeren. Als toezichthouder kijk je ook naar de langere termijn: waar liggen de risico’s en mogelijke knelpunten in de toekomst?

De ILT vormt eigenlijk de ogen en oren van de minister: onze inspecteurs staan midden in de samenleving om maatschappelijke ontwikkelingen en signalen op te pikken. Als wij daar dan aanleiding voor zien, komen we over een bepaald onderwerp met een signaalrapportage aan de minister en daarmee indirect ook aan de Tweede Kamer. Dat hebben we medio januari 2024 gedaan voor drinkwater, omdat we ons zorgen maken over de drinkwatervoorziening op middellange en lange termijn.’

Drinkwater wordt steeds schaarser, aldus de ILT in de signaalrapportage. Als er geen actie wordt ondernomen, ontstaat er vanaf 2030 een structureel tekort aan drinkwater in Nederland. Drinkwaterbedrijven zijn op zoek naar nieuwe drinkwaterbronnen vanwege een toenemende vraag naar drinkwater. Zij moeten intensieve uitbreidings- en vervangingsopgaven uitvoeren om de kwaliteit en continuïteit van de drinkwatervoorziening veilig te stellen. Vanwege moeizame vergunningstrajecten ervaart de helft van de drinkwaterbedrijven nu al problemen om hun reserves op peil te houden. De ILT constateert dat provincies hun verantwoordelijkheid moeten nemen om de drinkwatervoorziening veilig te stellen. Minister Harbers van Infrastructuur en Waterstaat heeft de signaalrapportage ‘Drinkwater wordt steeds schaarser’ doorgestuurd naar de Tweede Kamer.

Provincies: neem verantwoordelijkheid

De provincies moeten een vergunning verlenen om water te winnen. Vergunningen voor uitbreiding of vervanging worden nu niet of laat afgegeven, omdat er in de afweging van de provincie andere belangen concurreren, zoals het voorkomen van schade aan woningen en natuur. De inspectie ziet dat drinkwater hierdoor onvoldoende prioriteit heeft bij provincies. Ook constateert de inspectie dat de coalitieakkoorden van de Gedeputeerde Staten drinkwater nauwelijks noemen. Wassenaar: ‘Bij de Provinciale Statenverkiezingen in 2023 was er weinig aandacht voor drinkwater en ook in de plannen voor de komende jaren zien we dit onderwerp niet veel terugkomen. Natuurlijk moeten de provincies meerdere belangen afwegen, maar wij hadden niet de indruk dat de positie van water voldoende werd meegenomen. Ik heb wel het idee dat ons signaal nu bij het IPO en bij de afzonderlijke provincies is geland. Dat betekent niet dat de problemen meteen zijn opgelost, maar het is in ieder geval geagendeerd. Het principe ‘water en bodem sturend’ is nog relatief nieuw, dus daar hebben wij extra aandacht voor gevraagd. Drinkwater is immers een eerste levensbehoefte en een groot publiek belang, waarvoor de provincies een grote verantwoordelijkheid dragen.’

De ILT doet een dringend beroep op provincies om vanuit hun zorgplicht uit de Drinkwaterwet te zorgen voor noodzakelijke randvoorwaarden om de drinkwatervoorziening veilig te stellen. De ILT doet nader onderzoek bij de provincies en spreekt hen indien nodig individueel aan op hun zorgplicht. Wassenaar: ‘Er roepen momenteel in het publieke domein veel en grote onderwerpen om aandacht: woningbouw, klimaatadaptatie, energietransitie, stikstofproblematiek, landbouwhervorming. Wij hebben in die discussie de drinkwatersector een luidere stem willen geven, vanwege het grote belang van schoon en voldoende drinkwater voor alle Nederlanders.’

Hoe kan de ILT bijdragen aan de continuïteit en de leveringszekerheid van drinkwater?

Wassenaar: ‘Zoals gezegd hebben wij naast het daadwerkelijke toezicht vooral een signalerende en agenderende taak. Daarnaast kunnen we het gesprek tussen de provincies, de drinkwaterbedrijven en de andere stakeholders een duwtje in de goede richting geven. Zo zijn we nu met bestuurders van drinkwaterbedrijven en provincies in gesprek over hun verantwoordelijkheid, bijvoorbeeld op het gebied van schoon water. Daarnaast heeft de ILT een taak op het gebied van toezicht op en verbetering van de vergunningverleningsprocessen bij gemeenten en provincies in het algemeen, dus daar kunnen we het drinkwaterbelang in meenemen. Een bekend probleem is dat het voor de drinkwaterbedrijven veel tijd en moeite kost om vergunningen voor uitbreiding van infrastructuur te krijgen of zelfs om binnen bestaande waterwinvergunningen niet-gebruikte ruimte te mogen gebruiken. Wij kunnen aangeven dat vergunningstrajecten te lang duren, maar uiteindelijk gaat het om de prioriteitstelling bij de vergunningverlener, dáár worden de keuzes gemaakt.’

Drinkwaterbedrijven: knelpunten beter in beeld brengen

Drinkwaterbedrijven stellen elke vier jaar een leveringsplan op met daarin de bedrijfsvoering onder normale en bijzondere omstandigheden. Wassenaar: ‘Wij hebben geconstateerd dat de knelpunten in de beschikbaarheid en kwaliteit van drinkwaterbronnen inmiddels veel groter zijn dan in de huidige leveringsplannen van de drinkwaterbedrijven uit 2020 is voorzien. Daarom heeft de ILT er bij de drinkwaterbedrijven op aangedrongen om bij de eerstvolgende leveringsplannen in 2024 de actuele knelpunten en mogelijke oplossingen voor de drinkwatervoorziening beter in beeld te brengen. Dit gaan we zwaar laten meewegen in de beoordeling van de plannen. Een ontwikkeling die we ook met veel belangstelling volgen, is die van de waterbesparing. De noodzaak van verstandig omgaan met water onderschrijven we natuurlijk. Daarbij kijken we wel kritisch naar eventuele gezondheidsrisico’s en de kosten bij de verschillende methoden.’ Een ander aandachtspunt voor de ILT is cyberveiligheid. Gezien de geopolitieke ontwikkelingen wordt dit steeds belangrijker voor alle vitale sectoren en dus ook voor de drinkwatervoorziening. Actueel zijn verder de PFAS-problematiek en de steeds grotere zuiveringsopgave voor de drinkwaterbedrijven. Wassenaar: ‘Als ILT zien we dit probleem ook en zetten we waar nodig ons reguliere toezicht en advisering in. Het landschap qua vergunningverlening en toezicht op lozingen is vrij complex. We verkennen daarom intensief wat we nog meer kunnen bijdragen. We spreken ook met de drinkwatersector over hun inzet bij de zuiveringsopgave.

In onze reflecties kunnen we op dit gebied ook signalen aan de minister en daarmee de Tweede Kamer afgeven, bijvoorbeeld over de onwenselijkheid van ‘end-of-pipe’-oplossingen of de voordelen van een bronaanpak. Op het gebied van de kwaliteitseisen uit de Kaderrichtlijn Water kunnen wij kijken of het toezicht en de vergunningverlening voldoende zijn toegesneden op het bereiken van de waterkwaliteit die we willen of moeten hebben.’

Zijn de drinkwaterbedrijven volgens u in staat om alle uitdagingen het hoofd te bieden?

Wassenaar: ‘De drinkwatersector is een gezonde en goed functionerende sector. De drinkwaterbedrijven hebben zelf een rol te vervullen, maar de complexe problematiek die nu op ons afkomt, kunnen zij niet alleen oplossen, daar zijn alle stakeholders bij nodig: provincies en gemeenten, maar ook waterschappen, eindgebruikers en het rijk. Niet voor niets hebben we tegenwoordig een minister van Ruimtelijke Ordening: gegeven de schaarste die er in Nederland is op het gebied van ruimte, is er ook meer behoefte aan centrale sturing. Ik verwacht dat we deze uitdagingen sámen zeker kunnen tackelen.’

Dit artikel verscheen ook in Waterspiegel 1, 2024.
Lees deze editie van de Waterspiegel