Water vasthouden is essentieel voor klimaatrobuust watersysteem

De Unie van Waterschappen en Vewin presenteerden in 2021 hun gezamenlijke visie ‘Water verbindt’, voor een klimaatrobuust watersysteem. Kern van dit pleidooi voor een watertransitie is: water sturend laten zijn voor de ruimtelijke inrichting, water beter vasthouden en verdelen, de waterkwaliteit verbeteren en vervuiling voorkomen, en zuinig omgaan met water. Inmiddels heeft de regering water en bodem als sturend benoemd bij de ruimtelijke ordening, maar er is nog een lange weg te gaan voordat ons watersysteem klimaatrobuust is. Marijke Huysmans, professor grondwaterhydrologie aan de Vrije Universiteit Brussel en Hydrogeologie aan de KU Leuven, vertelt hoe men in Vlaanderen met dit thema omgaat.

‘De problematiek op het gebied van water in Vlaanderen en Nederland lijkt erg op elkaar’, aldus Huysmans. ‘En gelukkig beseffen alle partijen inmiddels dat we naar een gezonder en klimaatrobuust watersysteem toe moeten. Daarbij onderscheid ik drie sporen: meer water infiltreren, meer water vasthouden en kritisch kijken naar de hoeveelheid opgepompt grondwater. Deze drie thema’s zijn opgenomen in de Blue Deal uit 2020, een plan met 70 maatregelen om Vlaanderen weerbaarder te maken tegen waterschaarste. Juist dit brede, samenhangende palet is nodig, omdat je dit probleem niet met één maatregel of één stakeholder oplost. Aan de Blue Deal is een investeringsbudget van ongeveer € 500 miljoen gekoppeld.’

Wie moet welke rol spelen om water beter te kunnen vasthouden?

Huysmans: ‘Bij het watersysteem zijn enorm veel partijen betrokken en dat maakt het vaak ingewikkeld om zaken voor elkaar te krijgen. Iedereen heeft zijn verantwoordelijkheid en je hebt elkaar echt allemaal nodig: de centrale overheid, de provincies, de waterschappen, gemeenten, drinkwaterbedrijven, boeren, industrie en consumenten. Maar er is voor alle partijen ook veel te winnen: iedereen heeft belang bij voldoende schoon water. De samenwerking kan lokaal bottom-up worden gestimuleerd via subsidies voor pilots en projecten, maar die moeten wel binnen een redelijke termijn worden opgeschaald en opgenomen in regelgeving.’

Hergebruik en infiltratie regenwater stimuleren

Veel van de Blue Deal-maatregelen gaan over infiltratie, water vasthouden en alternatieven om de bestaande natuurlijke bronnen voor drinkwaterproductie te sparen. Huysmans: ‘In Vlaanderen wordt al heel lang regenwater gebruikt voor toilet en tuin. Anders dan in Nederland is het hier al decennia wettelijk verplicht om bij nieuwbouw- en renovatieprojecten te zorgen voor een installatie voor opvang en hergebruik van regenwater, en voor een infiltratievoorziening. Dit gold al voor particulieren, maar is nu ook verplicht voor publieke gebouwen en bedrijven. In bestaande wijken en in de binnensteden wordt ook steeds meer ingezet op collectieve regenwateropvang voor hergebruik en infiltratie.’

“Pas als zowel de hergebruik- als de infiltratieopslag vol is, mag je regenwater lozen op het riool. Onlangs is de minimaal verplichte capaciteit van deze particuliere regenwateropslag verhoogd tot 8.000 liter per perceel, uiteraard afhankelijk van de situatie. Ik heb bij mijn huis bijvoorbeeld twee regenwatertanks voor 10.000 liter, plus een infiltratieput van nog eens 10.000 liter. Door deze verplichting bereik je landelijk echt een forse infiltratiecapaciteit. De filosofie is dat iedereen verantwoordelijk is voor duurzaam gebruik van de neerslag die op zijn grond of gebouw valt. Het Bouwbesluit in Nederland zou wat dat betreft snel moeten worden aangepast om hergebruik en infiltratie op grote schaal mogelijk en zelfs verplicht te maken.’

Peilgestuurd draineren

‘De Blue Deal bevat ook veel maatregelen voor vasthouden van water, bijvoorbeeld door een slimmere manier van draineren, zoals peilgestuurd draineren op landbouwpercelen. Daarbij voer je alleen water af als het echt noodzakelijk is door hevige regenval of omwille van werkzaamheden op het veld, maar de rest van het jaar houd je het water lokaal in de bodem. Verder gaat het om het dempen en ondieper maken van grachten en sloten, het plaatsen van stuwen, het hermeanderen van beken en meer algemeen: het meer ruimte geven aan rivieren en beken. Zo vertraag je de afvoersnelheid van water, waardoor er meer kan infiltreren in de bodem. Een andere aanpak is het verbeteren van de bodemsamenstelling, bijvoorbeeld door het verbeteren van de structuur en het toevoegen van organisch materiaal, waardoor de grond meer vocht kan vasthouden. Een gezonde bodem is een sleutelstuk voor een klimaatrobuust watersysteem.’

Steeds strengere wetgeving

Deze principes worden momenteel ook vertaald in strengere wetgeving: ‘Binnenkort is het verplicht om – daar waar het kan – met peilgestuurde drainage te werken en komen er striktere regels voor drainage rond natuurgebieden. Ook de regels rondom hergebruik en infiltratie worden steeds strenger. Je komt er niet met alleen goede wil; duidelijke regels, toezicht en soms een beetje dwang zijn echt ook noodzakelijk.’

Alternatieve bronnen

Huysmans pleit voor een kritische blik op de hoeveelheid grondwater die wordt opgepompt en de toepassingen waarvoor dat wordt ingezet: ‘We beseffen ons te weinig hoe kostbaar schoon water is. Water dat je niet gebruikt, is het eerste bespaard, dus zuinig omgaan met drinkwater is een must. Daarnaast kun je kijken naar alternatieve bronnen, zoals regenwater of effluent van waterzuiveringsinstallaties. Vooral in de industrie is er steeds meer hergebruik van proceswater, waardoor enorme besparingen worden bereikt. In Vlaanderen zien we nu ook projecten waarbij afvalwater van huishoudens of industrie wordt hergebruikt, bijvoorbeeld als irrigatiewater voor de landbouw. Je moet je afvragen of je voor alle toepassingen wel kostbaar drinkwater nodig hebt, of dat het soms een kwaliteitsniveautje minder mag.’

Welke aanpassingen vergt de omslag van water afvoeren naar water vasthouden in de ruimtelijke inpassingen en wat betreft landfuncties?

Huysmans: ‘Het watersysteem verduurzamen en water vasthouden gaan vaak over het vernatten van gebieden en ruimte geven aan rivieren en beken. Dan loop je al snel op tegen de beperkte ruimte in onze kleine landjes: naburige percelen waar bepaalde teelten niet meer mogelijk zijn door vernatting of peilgestuurde drainage. Je zult dus altijd lokaal naar oplossingen moeten zoeken. Maar water en bodem zijn wel sturend in de ruimtelijke ordening, dus het is logisch dat de gebruiksfuncties worden aangepast aan het water- en bodemsysteem. Niet alles kan meer op elke plek, daar moeten veel mensen nog wel even aan wennen. Het herstel van een natuurlijk, gezond watersysteem is onze beste garantie voor een klimaatrobuuste toekomst, zonder grote watertekorten of -overschotten.’